Ιστορίες διπλής έλικας: "Ιστορία της μοριακής βιολογίας" ΒΙΒΛΙΟΠΡΟΤΑΣΗ

"Ιστορίες διπλής έλικας"

Αποκρυπτογράφηση των ανθρώπινων γονιδίων, γονιδιακή θεραπεία, δημιουργία γενετικά τροποποιημένων ζώων και φυτών, μια σειρά εκκωφαντικών ανακοινώσεων που οφείλονται στη μοριακή βιολογία.

Histoire de la biologie moléculaire
Συγγραφέας: Morange, Michel
Μεταφραστής: Λάκκα, Λαοκρατία
Εκδότης: Εκδόσεις Καστανιώτη
Σειρα: Μονοπάτια της Επιστήμης
ISBN: 960-03-2512-Χ
Έτος Έκδοσης: 1999

Ιστορία της μοριακής βιολογίας
Μισέλ Μοράνζ
 
(γράφει ο Γιώργος Μαλάμης, 11/6/2000)
 
Τα επιτεύγματα της σύγχρονης βιολογίας, συντελεσμένα ή ως επί το πλείστον προσδοκώμενα, πρωταγωνιστούν εδώ και δέκα χρόνια τουλάχιστον σε όλο το φάσμα των μέσων ενημέρωσης. Κάθε αξιοπρεπές τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων οφείλει να αναφερθεί σχεδόν καθημερινά στη νέα ρηξικέλευθη ανακάλυψη του γονιδίου που είναι υπεύθυνο για την τάδε νόσο, όπως και κάθε κυριακάτικο φύλλο εφημερίδας αισθάνεται την ανάγκη να παρουσιάσει ολοσέλιδο αφιέρωμα στην αποκρυπτογράφηση των ανθρώπινων γονιδίων, στη γονιδιακή θεραπεία ή στη δημιουργία γενετικά τροποποιημένων ζώων και φυτών. Αυτές οι εκκωφαντικές ανακοινώσεις οφείλονται στην επιστήμη που ονομάζεται μοριακή βιολογία. Για την πλειονότητα των τηλεθεατών και των αναγνωστών η επιστήμη αυτή αναπτύχθηκε αθόρυβα στα μέσα του 20ού αιώνα, δικαιολογημένα λοιπόν δυσκολεύονται να αντιληφθούν το ακριβές αντικείμενό της. Το παράδοξο όμως είναι ότι και για τους ίδιους τους ερευνητές και τους φοιτητές φαίνεται να υπάρχει δυσκολία στον προσδιορισμό του περιεχομένου του ξεχωριστού αυτού επιστημονικού κλάδου που αποκαλείται μοριακή βιολογία.

Οι δυσκολίες δείχνουν να είναι λιγότερες ως προς τον προσδιορισμό της χρονικής περιόδου κατά την οποία επιτεύχθηκε η επανάσταση ­ όπως συνήθως αποκαλείται ­ της μοριακής βιολογίας. Οι απόψεις συγκλίνουν στο ότι τα καινούργια εννοιολογικά εργαλεία που έγιναν αναγκαία για την ανάλυση των έμβιων όντων σφυρηλατήθηκαν μεταξύ των ετών 1940 και 1965, η λειτουργική χρήση όμως αυτών των εργαλείων έγινε κατανοητή μόλις την περίοδο 1972-1980.

Η καταγραφή της ιστορίας της μοριακής επανάστασης των βιολογικών επιστημών έχει ήδη πραγματοποιηθεί από πολλές κατευθύνσεις. Κατ' αρχήν την έχουν αφηγηθεί πολλοί από τους πρωταγωνιστές της. Επιπλέον η ανάπτυξη του κλάδου της ιστορίας και της φιλοσοφίας των επιστημών έδωσε την ευκαιρία σε αρκετούς ερευνητές να ασχοληθούν με τα ζητήματα που θέτουν οι ανακαλύψεις της μοριακής βιολογίας. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα βιβλία των πρωτεργατών της ανακάλυψης της διπλής έλικας του DNA, James Watson και Francis Crick. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν βιβλία όπως αυτό του βρετανού ιστορικού Robert Olby, το οποίο παρακολουθεί λεπτομερώς την ιστορική διαδρομή της ανακάλυψης της διπλής έλικας του DNA, ή το βιβλίο του Horace F. Judson που κατάφερε να αναπαραστήσει το πολυσύνθετο πλέγμα των τεχνικών και εννοιολογικών ανταλλαγών που παρήγαγε τις ανακαλύψεις της μοριακής βιολογίας μέσα από συνεντεύξεις που πήρε από την πλειοψηφία των εκατό πιο σπουδαίων συντελεστών αυτής της ιστορίας.

Από τον μεγάλο αριθμό μελετών, δοκιμίων και εκλαϊκευτικών εξιστορήσεων θα μπορούσε να σημειώσει κανείς ότι ελληνικά έχουν μεταφρασθεί τα ακόλουθα βιβλία: James Watson Η Διπλή Ελικα, 1968 (εκδόσεις Τροχαλία, 1990), Francis Crick Τι Τρελλό Κυνηγητό, 1988 (εκδόσεις Κάτοπτρο, 1991), John Gribbin Αναζητώντας τη Διπλή Ελικα 1985 (εκδόσεις Ωρόρα, 1990). Σ' αυτά θα πρέπει να προστεθεί και το βιβλίο του παλαίμαχου ερευνητή Βαγγέλη Μπρίκα Η Αποφασιστική Καμπή στη Μοριακή Βιολογία (εκδόσεις Ράππα, 1998) που πραγματεύεται την καθοριστική συμβολή των γάλλων βιολόγων κατά τη δεκαετία του '60 στην εξέλιξη του κλάδου. Δεδομένης της ύπαρξης τόσων ιστορικών μελετών είναι εύλογο να διερωτηθεί κανείς για το τι καινούργιο κομίζει στη διεθνή βιβλιογραφία το βιβλίο του Μισέλ Μοράνζ Ιστορία της Μοριακής Βιολογίας έτσι ώστε να καθιστά ευπρόσδεκτη και άξια ιδιαίτερης προσοχής την ελληνική μετάφρασή του.

Ο Μοράνζ διαθέτει μια διπλή ιδιότητα που τον αναγορεύει, αν όχι σε μοναδική, οπωσδήποτε όμως σε εξαιρετικά σπάνια περίπτωση.
Ενεργός ερευνητής ο ίδιος, κατέχει τη θέση του καθηγητή Βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού Paris VI ενώ έχει και τη διεύθυνση του εργαστηρίου της Μοριακής Βιολογίας στην Ecole Normale Superieure. Ταυτόχρονα ασχολείται συστηματικά με την ιστορία της επιστήμης, γνωρίζει τα προβλήματα και τις μεθοδολογικές αναζητήσεις του σχετικά νέου αυτού πεδίου της ιστορίας και από τη θέση του καθηγητή της Ιστορίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Paris VII έχει αναδειχθεί σε έναν από τους βασικούς εταίρους της κοινότητας των ιστορικών της επιστήμης στη Γαλλία.

Δεν διστάζει από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου του να θέσει τα προβλήματα που θα πρέπει να αντιμετωπίσει ο ιστορικός της επιστήμης σε αυτό το πεδίο. Αποφεύγοντας να τοποθετηθεί κατ' αρχήν σε κάποιο από τα υπάρχοντα ρεύματα ή σχολές, οριοθετεί με ειλικρίνεια τα επίμαχα σημεία και βοηθάει τον αναγνώστη στην αναζήτηση της καλύτερης δοσολογίας του μείγματος «εσωτερικής» και «εξωτερικής» ιστορίας. Η ιστορία καθίσταται ο τόπος δοκιμασίας των αντίπαλων προσεγγίσεων.

Ενα πρώτο μέλημα του Μοράνζ είναι να σχετικοποιήσει την αξία των αφηγήσεων των πρωταγωνιστών που παρουσιάζονται άλλοτε με τη μορφή δοκιμίων ή αυτοβιογραφικών άρθρων και άλλοτε με τη μορφή συνεντεύξεων ή προφορικών μαρτυριών, μια και οι συγγραφείς τέτοιων ιστορικών αφηγήσεων έχουν την τάση να ερμηνεύουν με υπερβολικό τρόπο τον δικό τους ρόλο ή τον ρόλο του κλάδου τον οποίο εκπροσωπούν στην ανάδυση της μοριακής βιολογίας.

Αν προστεθεί και η επιπλέον δυσκολία που παρουσιάζει το σύντομο χρονικό διάστημα που μας χωρίζει από τα πρόσφατα επιστημονικά επιτεύγματα αντιλαμβάνεται κανείς ότι η ερμηνεία του παρελθόντος μέσα από τη σημερινή ματιά, δηλαδή μέσω της προβολής των σύγχρονων εννοιολογικών σχημάτων στις πειραματικές εμπειρίες του παρελθόντος, γίνεται αναπόφευκτη. Το ολίσθημα αυτό αποτελεί σχεδόν τον κανόνα στις περιπτώσεις κατά τις οποίες η ιστορία γράφεται από επιστήμονες που θεωρούν αυτονόητο ότι το παρελθόν της επιστήμης δεν είναι παρά ο πρόδρομος του παρόντος.

Ενα άλλο σημαντικό πρόβλημα για την ιστορία της επιστήμης που επισημαίνει ο Μοράνζ είναι η αδυναμία της να ξεπεράσει το σύνδρομο της μόδας. Ενώ δηλαδή κάποιοι τομείς όπως η ιστορία της διπλής έλικας του DNA έχουν μελετηθεί ολόπλευρα, η ιστορία του ενζύμου πολυμεράση, που είναι υπεύθυνο για τον διπλασιασμό του DNA, μόλις και αναφέρεται ακόμη και στις πολύ εξειδικευμένες ιστορικές εργασίες.

Χαρακτηριστική για τον τρόπο που ο Μοράνζ προσπαθεί να υπερβεί τα αδιέξοδα των αντίπαλων θεωριών στην εξήγηση της ιστορικής διαδικασίας της επιστήμης είναι η αναζήτηση των αιτίων της ανάπτυξης της μοριακής βιολογίας και της επέκτασής της, πέραν του αρχικού πεδίου ισχύος της, στους άλλους κλάδους της βιολογίας. Σύμφωνα με τους παραδοσιακούς ιστορικούς της επιστήμης, η μοριακή βιολογία καταφέρνει να εδραιωθεί χάρη στην αξία της, στην εμβέλεια των αποτελεσμάτων της και στο εύρος των νέων πεδίων έρευνας που άνοιγε. Αντίθετα για τους πλέον ακραιφνείς κοινωνιολόγους της επιστήμης δεν υπάρχει καμία αντικειμενική υπεροχή της νέας επιστήμης, καθώς θεωρούν ότι η κυριαρχία του νέου κλάδου αποτελεί προϊόν της αντιπαράθεσης που προκλήθηκε και όχι το αίτιο της νίκης του.

Ο Μοράνζ επιλέγει μια μεσαία ερμηνευτική στάση εκτιμώντας ότι οι λόγοι που οδήγησαν στο να γίνει αποδεκτή η μοριακή βιολογία οφείλονται κατ' αρχήν στην επιστημονική αξία των λύσεων που παρείχε, από την άλλη όμως η ταχεία ανάπτυξή της είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένης πολιτικής ορισμένων από τις ηγετικές μορφές της. Η νέα επιστήμη υπήρξε βέβαια ελκυστική αλλά τα πορίσματά της δεν ήταν ικανά να πείσουν. Η μελέτη των ανώτερων οργανισμών αποδείχθηκε πολύ πιο δύσκολη από ό,τι προβλεπόταν. Ετσι το συμπέρασμά του ότι η επικράτηση της μοριακής βιολογίας δεν έγινε στο πεδίο των χειροπιαστών δεδομένων φαίνεται αρκετά πειστικό, ικανό να κλονίσει την αυταρέσκεια της συντριπτικής πλειονότητας των βιοεπιστημόνων που διακατέχονται από την ανεπιφύλακτη αποδοχή μιας ηρωικής περιγραφής της επιστήμης τους εκλαμβάνοντάς την ως μια γραμμική διαδοχή θαυμαστών ανακαλύψεων. Αδυνατώντας λόγω αυτής ακριβώς της θεώρησης να διαχωρίσουν την επιστήμη από την τεχνολογία και να συλλάβουν τους όρους της πρόσφατης, δραματικής διαπλοκής τους. Ενώ δεν φαίνεται το βιβλίο να παρουσιάζει ιδιαίτερες νοηματικές δυσκολίες, υπάρχει εξάλλου και η αγγλική του μετάφραση, δείχνει ιδιαίτερα απαιτητικό στη δόκιμη απόδοση πληθώρας όρων από ένα μεγάλο φάσμα φυσικών επιστημών. Μεγαλύτερη προσοχή θα απάλλασσε την ελληνική μετάφραση από εσφαλμένες αποδώσεις, λ.χ., χημική ειδίκευση ­ είναι το ορθό, αντί εξειδίκευση (σ. 28, 29, 31), ενέργεια συντονισμού, συντονίζονταν, αντί αντήχησης, αντηχούσαν (30), μεταβίβαση γονιδίων, αντί μετάβαση (32), βενζολικός δακτύλιος, αντί κύκλος (42), πολυγονιδιακοί χαρακτήρες, αντί συμβάλλοντες (38), υψηλό ρυθμό αναπαραγωγής, αντί καλύτερο συντελεστή αναπαραγωγής(39), γενετικό έλεγχο, αντί ντετερμινισμό (43), ρυθμός μετάλλαξης, αντί συντελεστής γενετικής μετάλλαξης (89), λανθάνουσες παραμέτρους, αντί κρυφές (111), επαγώγιμο ένζυμο αντί μεταγώγιμο (211), γενομική τράπεζα, αντί γονιδιακή(287), γενομικό DNA, αντί το γονιδίωμα του DNA (288-9) και θα αποφεύγονταν αστοχίες του τύπου βιομετρικοί (οι υποστηρικτές της βιομετρικής άποψης), στρατ/βιομηχανικό σύμπλοκο (282), καρκινολόγους (235), καρκινολογία (446) ή η εμφάνιση διαφορετικών εκδοχών ακόμη και στην ίδια σελίδα, λ.χ., κολλοειδική θεωρία - κολλοειδής θεωρία (26).

Η πιθανή αλλά και ευκταία χρήση του βιβλίου ως διδακτικού εγχειριδίου σε προ ή μεταπτυχιακό επίπεδο ίσως δικαιολογεί την αυστηρότητα δύο ακόμη παρατηρήσεων. Δεδομένης της ύπαρξης της αγγλικής μετάφρασης σε λιτό αλλά ακριβές ύφος, θα μπορούσαν να είχαν αποκατασταθεί οι λίγες ευτυχώς παρανοήσεις της ελληνικής μετάφρασης που ίσως οφείλονται στην πληθωρική γραφή του Μοράνζ στο γαλλικό πρωτότυπο. Τέλος, μια άλλη αδυναμία της ελληνικής έκδοσης είναι η απουσία των ευρετηρίων για τα κύρια ονόματα και τους τεχνικούς όρους, παρόντων ως δύο ξεχωριστών στη γαλλική έκδοση και ως ενός ενιαίου στην αγγλική.

Η ένταξη του βιβλίου στη σειρά «Μονοπάτια της Επιστήμης» αποτελεί εξαιρετική επιλογή όχι μόνο γιατί πλουτίζει την ισχνή ελληνική βιβλιογραφία στο πεδίο της ιστορίας της σύγχρονης επιστήμης αλλά και γιατί αναφέρεται σ' έναν κλάδο που απειλεί την κυριαρχία της φυσικής ως προνομιούχου χώρου για την άσκηση της ιστορίας και της φιλοσοφίας των επιστημών.

Ο κ. Γιώργος Μαλάμης είναι βιολόγος.

ένα πολύ καλό άρθρο, που γράφτηκε πριν κάμποσα χρόνια στο ΒΗΜΑ, σχετικά με αυτό το μνημειώδες έργο